داستایفسکی ایران در یکصدمین سال زندگی‌اش
گودرز صادقی هشجین
وقتی که علی‌محمد افغانی در سال ۱۳۳۳ در حالی که تنها ۳۰ سال داشت و به جرم عضویت در سازمان نظامی حزب توده به اعدام محکوم می‌شد کسی فکر نمی‌کرد که ۷۰ سال بعد در سال ۱۴۰۳ همچنان زنده باشد! به دستور شاه قرار بود ۱۵۰ نفر از افسران ایرانی عضو حزب اعدام شوند تا زهرچشمی از ارتشی‌های سیاسی‌شده گرفته شود ولی به دلیل فشارهای بین‌المللی به اعدام ۳۶ نفر قناعت شد. افغانی به مدت ۵ سال (تا ۱۳۳۸) در زندان ماند و سپس آزاد شد. او در آن ۵ سال بزرگترین رمان تاریخ ادبیات ایران را در حدود یک‌هزار صفحه به نگارش درآورد، یعنی شوهر آهو خانم را. وقتی در سال ۱۳۴۰ خواست آن را به دست نشر بسپارد، هیچ ناشری جرات سرمایه‌گذاری نداشت چون در جامعه‌ی فقیر و کم‌سواد آن زمان کتابه‌ایی با حجمی به مراتب کمتر هم فروش نداشتند تا چه برسد به کار اول و حجیم یک نویسنده‌ی ناشناس… او با هزینه‌ی شخصی کتاب را در ۲ هزار جلد منتشر کرد که با استقبال عموم مواجه شد و تا به امروز همچنان از پرتیراژترین کتابهای ایران محسوب می‌شود.
پس از انتشار نخستین اثرش، نجف دریابندری اثر و سبک کار او را با انوره دو‌بالزاک و تولستوی قابل مقایسه دانست. من ترجیح دادم در عنوان مطلب از او به عنوان داستایفسکی ایران نام ببرم، به این دلیل که داستایفسکی نیز از اعدام جسته بود! او را به جرم براندازی در سال ۱۸۴۹ همراه با تعدادی دیگر تا چوبه‌ی دار بردند و در آخرین لحظات نامه عفوشان توسط تزار وقت رسید و ار مرگ جستند. داستایفسکی تا سال ۱۸۸۱ به مدت ۳۲ سال نوشت و نوشت و نویسنده‌ی پر افتخار ما نیز ۷۰ سال است که همچنان زنده است و فعال. آخرین اثر او به نام سنگی بر روی بافه در سال ۱۳۹۷ توسط انتشارات نگاه در تهران چاپ شده است (در ۹۴ سالگی نویسنده و ۶۴ سال پس از رستنش از اعدام).
علی‌محمد افغانی در امریکا زندگی می‌کند و حیف است که نسل جدید ما از آثار او اطلاع چندانی ندارد (نه اینکه نسل قدیمی خیلی هم مطلع است!). آثار او، بخصوص شوهر آهوخانم، آنچنان بدیع و دلچسب و زیباست که شایسته نیست ایرانی باشی و آنها را نخوانده باشی… بعید نیست در یوم‌الحساب نکیر و منکر راه بر ما ببندند که چرا این همه سال زیستیم و از خواندنش غفلت کردیم! حال که یاد چندانی از طرف مراجع مرتبط از چنین ذخایر علم و ادب نمی‌شود، جا دارد ما خوانندگان آثار آنان دیگران را به مطالعه و شناخت بیشترشان دعوت کنیم.
عناوین کتابهای علی محمد افغان عبارتند از:
شوهر آهو خانم، تهران: چاپ اتحاد، ۱۳۴۰؛ تهران: امیرکبیر، ۱۳۴۵
شادکامان دره‌ی قره‌سو، تهران: امیرکبیر، ۱۳۴۵.
سیندخت، تهران: امیرکبیر، ۱۳۶۰.
بافته‌های رنج، تهران: امیرکبیر، ۱۳۶۱.
دکتر بکتاش، تهران: نگاه، ۱۳۶۴.
شلغم میوهٔ بهشته، تهران: نگاه، ۱۳۶۴.
همسفرها، تهران: نگاه، ۱۳۶۷.
محکوم به اعدام، تهران: نگاه، ۱۳۷۰.
بوته‌زار (رمان)، تهران: نگاه، ۱۳۷۲.
ح‍اج‌ال‍ل‍ه‌ب‍اش‍ی: ن‍م‍ای‍ش‍ن‍ام‍ه م‍ن‍ظوم و ف‍ص‍ل خ‍وب سال: داس‍ت‍ان، تهران: م‍ؤس‍س‍ۀ انتشارات نگاه، ۱۳۷۷.
خداحافظ دخت‍رم، تهران: ج‍اوی‍دان، ۱۳۷۷.
دخ‍ت‍ر‌دای‍ی پ‍روی‍ن، تهران: ج‍اوی‍دان، ۱۳۷۷.
دنیای پدران و دنیای فرزندان، تهران: دنیای دانش، ۱۳۸۸.
صوفی صحنه، دزد کنگاور، تهران: دنیای دانش، ۱۳۸۸.
پیمان، بی‌یاد تو هرگز (خاطرات)، تهران : نگاه، ۱۳۸۸.
سنگی بر روی بافه، تهران: نگاه، ۱۳۹۷.
